مزاج ها در طب سنتی ایران

دکتر هدیه امین

مزاج در لغت به معنی مخلوط کردن ودرهم آمیختن است. درطب سنتی ایران به مفهوم کیفیت یکسان وجدیدی می باشد که دراثر آمیختن وترکیب کردن ارکان با یکدیگر و واکنش آنها بوجود می آید.

در دیدگاه طب سنتی هر جسم مرکب از چهار رکن یا عنصر تشکیل شده است که اختلاف مقدار این عناصر در اجسام ،آن ها را با یکدیگر متفاوت می کند. به عبارت دیگر مقدار و نسبت موجود از هر کدام از این ارکان تعیین کننده ی کیفیت و مزاج جسم خواهد بود.

در جهان آفرینش بینهایت مزاج داریم به این دلیل که نسبت ترکیب عناصر چهارگانه با یکدیگر متفاوت است. بنابراین هیچ دو نفر مزاج یکسانی ندارند و درمان یک بیماری در دو فرد یکسان نمی باشد.

مزاج ها به نه مزاج اصلی یا ذاتی تقسیم بندی می شوند. این مزاج ها بر حسب شرایط محیطی و خاص مثل فصل، سن، جنس و مکان زندگی تقسیم بندی می شوند.اگر بدن انسان از مقادیر متناسب خاک، آب، هوا و آتش عنصری ترکیب شده باشد ، مزاج معتدل پدید می آیدو اگر یک یا دو عنصر از عناصر فوق و کیفیت مربوط به آن در فرد غالب گردد ، مزاج غیر معتدل بوجود می آید.

مزاج معتدل

میتوان چهار نوع مزاج معتدل کلی در نظر گرفت که هر یک از آن ها شامل دو زیر گروه فرعی است :

١- معتدل نوعی :

الف : با خارج از نوع فرد مقایسه شود. مثل مقایسه ی مزاج انسان با سایر موجودات از قبیل حیوان و گیاه

ب: با افراد هم نوع خود مقایسه شود. مثل مقایسه ی مزاج یک انسان با انسان دیگر

٢- معتدل صنفی :

الف : مقایسه ی مزاج فردی از صنف خاص از افراد انسانی با فردی خارج از صنف او مثل مزاج افراد سیاه پوست با سفید پوست یا ساکنین یک محل با محلی دیگر.

ب : مزاج دو فرد از یک صنف نسبت به یکدیگر مقایسه می گردند.

٣- معتدل شخصی :

الف : معتدل شخصی برای هر شخص کیفیت معینی است تا یک موجود زنده و تندرست محسوب گردد برای مثال از شرایط زنده ماندن دستگاه قلب و تنفس باید به صورت دائم فعالیت کند.

ب : بهترین حالت یک فرد خاص نسبت به تمام احوال و اوقات همان فرد مقایسه میگردد.

٤- معتدل عضوی :

الف : مزاج یک عضو با سایر اعضای بدن یک فرد مقایسه می گردد.

ب : مقایسه ی شرایط هر عضو با بهترین حالتی که آن عضو در مطلوب ترین شرایط سلامت قرار دارد.

مزاج غیر معتدل

به طور کلی به دو دسته مفرد و مرکب تقسیم بندی میشود که هر کدام چهار نوع است :

مفرد : گرم – سرد – خشک – تر

مرکب : گرم و خشک – گرم و تر – سرد و خشک – سرد و تر

منظور از مزاج مفرد این است که تنها یک کیفیت مشترک بین دو رکن نمود پیدا کرده است و در نتیجه خواص آن کیفیت نوع مزاج را مشخص میکند . مثلا در مزاج مفرد گرم ، گرمی بین آتش عنصری و هوای عنصری مشترک است و خشکی و رطوبت با یکدیگر خنثی می شود و گرمی غلبه پیدا می کند . اما در مزاج مرکب دو کیفیت با هم خواص خود را با هم بروز می دهند .

انواع مزاج غیر معتدل با غلبه ی عنصر مورد نظر ( جدول١)

در اصطلاح رایج به مزاج گرم و خشک "مزاج صفراوی" و به مزاج گرم و تر "مزاج دموی" و به مزاج سرد و تر "مزاج بلغمی" و به مزاج سرد و خشک "مزاج سوداوی" می گویند.

مزاج در سنین مختلف

دوره ی زندگی انسان بر اساس حرارت و رطوبت به چهار مرحله اصلی تقسیم میشود:

١- مرحله ی رشد (از بدو تولد تا 30 سالگی)

در این مرحله بدن انسان پیوسته در حال رشد می باشد و میزان رطوبت و حرارت بالا می باشد. نوزاد انسان بیشترین رطوبت را دارد به این ترتیب با کمک حرارت موجود بیشترین میزان رشد در این دوره اتفاق می افتد. یکی از علل اختلال رشد بر هم خوردن تعادل بین حرارت و رطوبت می باشد.

٢- مرحله جوانی ( بین 30 تا 40 سالگی)

در این مرحله رطوبت و حرارت ذاتی هر دو در حد تعادل قرار دارند به این دلیل مرحله ی جوانی معتدل ترین مزاج سنی است. در طول زندگی از جوانی به میان سالی رطوبت به تدریج کاهش می یابد و ممکن است مزاج به سمت گرمی و خشکی تمایل پیدا کند و زمینه برای بروز اختلالات اضطرابی فراهم شود.

٣- مرحله ی میانسالی ( بین 40 تا 60 سالگی)

به دوران جا افتادگی می گویند. در این مرحله قوای بدن کم کم کاهش می یابد و حرارت غریزی افت میکند ومزاج در این سن به سمت سردی و خشکی تمایل پیدا می کند. در این سنین استعداد ابتلا به بیماری ها ی سوداوی مثل بواسیر، واریس و افسردگی افزایش میابد.

٤- مرحله ی سالمندی ( بعد از سنین 60 سالگی)

با آشکار شدن ضعف شدید در قوای بدنی همراه می شود. مزاج در این افراد سرد و تر است البته اکثر علمای طب قدیم معتقدند که در سن پیری مزاج فرد متغیر بوده و تابع شرایط محیط و رژیم غذایی است.

مزاج افراد در سال های مختلف عمر ( جدول ٢)

مزاج فصل ها

١- فصل بهار                   گرم و تر               در سن رشد حرارت و رطوبت بر مزاج تاثیر می گذارد.

٢- فصل تابستان                 گرم و خشک علایم گرمی و خشکی در افرادی که دارای همین مزاج باشند تشدید می شود.

٣- فصل پاییز                  سرد و خشک     اوج بروز بیماری های پوستی و اگزما می باشد. بیماری های فکری هم شیوع پیدا میکند.

٤-فصل زمستان           سرد و تر         زمینه برای بروز بیماری های بلغمی فراهم می شود. در افراد بالای ٦٠ سال این بیماری ها شایع میشود.

کیفیت فصل های مختلف (جدول ٣)

مزاج اندام ها

در اندام های بدن نیز مزاج ها متفاوت است.

تفاوت مزاج اندام های مختلف بدن ( جدول ٤)

منابع

قانون بوعلی سینا ، جلد اول ، شرفکندی

Share:
 
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•   
•